Vergeten geschiedenis van Holland

Ooit was het westelijk deel van de lage landen een nat en drassig landschap, dat door overstromingen werd geteisterd en van weinig waarde leek. Hoewel het gebied al 5000 jaar voor de jaartelling werd bewoond (de zogenaamde Vlaardingencultuur) werd het pas aan het eind van het eerste millennium ook interessant voor de toenmalige machthebbers. Het vruchtbare land als gevolg van de grote ontginningen (900 – 1200), de strategische ligging aan de zee en de slag bij Vlaardingen in 1018, leidden in de elfde en twaalfde eeuw tot een enorme bloei en welvaart van ‘Flardinga’ en het graafschap Holland. Eeuwenlang was het graafschap in handen van de zogenaamde Gerulfingen, waar ook graaf Floris V en Jacoba van Beijeren uit zijn voortgekomen. In 1018 zwaaide graaf Dirk III de scepter.

Let op! Wie zichzelf met Dubio wil laten verrassen door de Hollandse geschiedenis, leest hierna niet verder.

Leenstelsel in het heilige Roomse Rijk
De lage landen maakten in de elfde eeuw deel uit van het Duitse Rijk. Het gebied van de toenmalige keizer Hendrik II (de Vrome) bestond uit het huidige Nederland, het grootste deel van België, Luxemburg, Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en het noorden van Italië. Omdat het rijk te groot was om alleen te besturen, had de keizer zijn gebied aan allerlei ondergeschikten beleend. Dit noemen we ook wel het leenstelsel of het feodale stelsel. Hertog Godfried van Verdun bestuurde het noordwestelijke deel van het rijk: Neder-Lotharingen. Bisschop Adalbold van Utrecht had het gezag over Frisia. Dit gebied besloeg in die tijd het hele kustgebied van Vlaanderen tot aan de Deense grens. De verdediging van het zuidwestelijke deel van Frisia had de bisschop bij graaf Dirk III belegd.

In het toenmalige Flardinga woonden hoofdzakelijk boeren, die met hun ontginningsactiviteiten vruchtbaar land maakten uit het veenmoeras en woud langs de rivier de Merwede en de kleinere stroom de Flarding. In 993 kwamen de boeren en de toenmalige graaf Arnulf van Gent in conflict, omdat de graaf de ontginningsactiviteiten wilde coördineren en – uiteraard – een graantje mee wilde pikken van de opbrengst. Arnulf kwam daarbij om het leven. In 1005 hielp keizer Hendrik zijn oudste zoon (Dirk III) in het zadel in het graafschap. Dirk was een neef van de keizer. Dubio speelt zich af in de periode dat graaf Dirk III in West-Frisia aan het bewind was.

Illegale tolheffingen
Graaf Dirk ging zijn boekje te buiten door belastingen te innen van boeren die zich illegaal in het Merwedewoud hadden gevestigd. Van koopvaartlieden die over de Merwede van Tiel naar Engeland voeren eiste hij tol. Dirk had het recht om tol te heffen niet van de keizer verkregen en het Merwedewoud was in bezit van de bisschop van Utrecht. Hij had dus geen recht op die inkomsten. De handelaren en de bisschop zagen hun inkomsten opdrogen en beschouwden Dirk als een piraat. Het ging er tijdens de tolheffingen namelijk niet altijd zachtzinnig aan toe. Ze deden hun beklag bij de keizer. Die had Dirk in het jaar 1005 nog met zijn leger geholpen om de Vlaardingers aan zijn bewind te onderwerpen, maar nu stonden de zaken er anders voor. Het gedrag van zijn eigengereide neef had immers gevolgen voor zijn eigen schatkist.

Strafexpeditie
Keizer Hendrik riep met Pasen in 1018 een Rijksdag bijeen. Nadat hij alle klachten van de handelaren, de bisschop en de hertog had aangehoord, besloot hij dat de Vlaardingers een lesje moest worden geleerd en gaf de hertog opdracht een strafexpeditie voor te bereiden. Dit leidde op 29 juli 1018 tot de Slag bij Vlaardingen. Het leger, dat uit een paar honderd tot misschien wel tweeduizend man bestond, zakte vanuit Tiel de Merwede af richting Vlaardingen om daar slag te leveren tegen het handjevol ridders waar graaf Dirk over beschikte. Het kon niet anders dan dat de opstandige graaf de strijd zou verliezen. Tegen alle verwachtingen in, won Dirk de slag. Hij kon hiermee zijn positie binnen het rijk verstevigen. De slag bij Vlaardingen leidde daardoor tot ongekende bloei in het hele gebied. De gebeurtenis vormt één van de fundamenten onder de vorming van het graafschap dat we nu als Holland kennen.

Historische bronnen
Er zijn meerdere historische bronnen die over deze slag verhalen (Alpertus van Metz, Thietmar van Merseburg en de bisschopskroniek van Kamerrijk), dus het moet wel een belangrijke gebeurtenis zijn geweest. De geschiedenissen zijn niet honderd procent eensluidend, maar het algemeen gangbare verhaal is dat er ergens tijdens de slag paniek is gezaaid. Iemand zou hebben geroepen dat de hertog was gevallen en daarop ontstond chaos. Alpertus spreekt zelfs over ‘een stem uit de hemel’. Een deel van het leger vluchtte in paniek het moeras in of richting de schepen. Die lagen echter scheef in het water vanwege het lage tij. De vluchtende mannen bleven steken in de modder. De graaf bleek te kunnen rekenen op de steun van de boeren, die zich achter de dijken en in het moeras hadden verschanst. Hij zat zelf met een aantal ridders veilig in zijn versterkte burcht. Het keizerlijk leger is afgeslacht, maar de hertog heeft dapper tot het laatst toe doorgestreden. Hij is uiteindelijk door graaf Dirk ontzet en werd inzet van de onderhandelingen. Na deze slag wist Dirk – en na hem zijn zonen – van Vlaardingen een belangrijk en machtig handelscentrum te maken. In die tijd wordt voor het eerst gesproken van het graafschap Holland.

Meer informatie en links:

In het boek staat een uitgebreide bronnenlijst. Hierbij de meest interessante publicaties: